Kuzey Yarım Küre’de yüzümüzü kuzeye döndüğümüzde, tüm gök cisimleri saat yelkovanının aksi yönünde (CCW-counterclockwise) hareket eder. Kuzey Yarım Küre’de gökyüzünde bu dönüşü yapmayan tek bir yıldız vardır: Polaris.
Gök cisimleri içinde yön tayini maksadıyla kullanılanlar arasında bir sıralama yaparsak ilk sırayı Kuzey Yarım Küre’de Polaris, yani Kutup Yıldızı, Güney Yarım Küre’de Güney Haçı (Crux) Takımyıldızı alır. Önce bir hatırlatma yapalım: Bu saydıklarım birer yıldızdır. Yıldızlar ile gezegenleri tanımamızda en önemli ayırt edici özellik, çıplak gözle bakıldığında yıldızların göz kırpması, gezegenlerinse sabit bir ışık yaymasıdır. Ayrıca yıldızlar yükseldikçe daha çok parlarlar. Zira yüksek yıldızların atmosferden etkilenme derecesi, alçak irtifadaki yıldızlara oranla daha azdır. O nedenle aynı kadir (parlaklık) derecesindeki iki yıldızdan yüksek irtifada olan, alçak irtifada olandan daha parlak gözlenecektir. İçinde bulunduğumuz Samanyolu Galaksisi’nin milyarlarca yıldızı içinde, göksel seyirde seyir yardımcısı olarak kullanabileceğimiz parlaklıkta 57 yıldız vardır. Bu yıldızların günlük göksel koordinatları Notik Almanak’ta listelenmiştir.
Seyir yardımcıları yıldızlar
Kuzey Yarım Küre’de görülen yıldızlar ile Güney Yarım Küre’de görülen yıldızlar birbirinden farklıdır. Bu nedenle seyirde kullanılan 57 yıldızın 30’u güneye, geri kalan 27’si kuzeye aittir. Ayrıca her iki gruba dâhil olan 17 yıldız, Ekvator bölgesi yıldızlarıdır. Bu yıldızlar ve ait oldukları takımyıldızlar, astrolojideki burçları oluştururlar. Astronomi seyrinde kullanılan 57 ana yıldızın, 20’si birinci derece parlaklığa (magnitude) sahiptir. Bunların yaklaşık yarısı Kuzey Yarım Küre’ye aittir. Bunlar içinde Vega, Capella ve Arcturus öne çıkar. Güney Yarım Küre’de ise, Sirius ve Canopus aynı kategoride yıldızlardır. Geri kalan yıldızlar parlaklık derecesi 2 ve 3 olan yıldızlardır. Büyükayı’nın tüm yıldızları ile Küçükayı’nın Kochab ve Polaris yıldızları ikinci derece yıldızlardır.
Bazı yıldızlar renklidir. Bunlar kırmızı, turuncu ve sarımtırak renklere sahiptirler. Bir defa tanıdınız mı, diğer yıldızların bulunmasında çok kolaylık sağlarlar. Bunlara örnek, Antares, Arcturus, Aldebaran, Betelgeuse, Castor, Pollux ve Procyon’dur. Çok önemli yıldız ve takımyıldız (Büyükayı, Küçükayı, Cassiopeia vb) haricindekileri, ismen ezbere bilmeden seyir yardımcısı olarak kullanabilirsiniz. Ancak takımyıldızları, önemli yıldızları ve onların mitolojideki hikâyelerini bilmek bir amatör denizci için emsalsiz hobi ve kültürel derinlik kaynağıdır. Kuzey Yarım Küre’de yüzümüzü kuzeye döndüğümüzde, tüm gök cisimleri saat yelkovanının aksi yönünde (CCW-counterclockwise) hareket eder. Kuzey Yarım Küre’de gökyüzünde bu dönüşü yapmayan tek bir yıldız vardır: Polaris.
Demir Kazık
Polaris ile hayali göksel kuzey kutup noktası çakışır. Zira Polaris’in deklinasyonu 89° 18’ N’tur. Polaris’in ufuk hattından yüksekliği (Ho), bulunduğumuz enlem derecesi ile aynıdır. Güneye doğru ilerleyip, Ekvator’a yaklaşırken her 1°’lik inişte Polaris’in yüksekliği de 1° alçalır. Ekvator’a gelince artık Polaris görünmez. Ekvator sonrası artık göksel güney kutup devreye girer. Ancak o, Polaris gibi somut bir yıldız veya gök cismi ile belirlenemez. Ona en yakın takımyıldızlar olan, Güney Haçı (Crux) ve diğer yardımcı yol gösterici yıldızlarla yeri tespit edilir. Artık güneye bakarken yıldızların saat yönünde (CW), hareket ettiğini görürüz. Ancak kuzeyde olduğu gibi her zamanki gibi doğudan doğar ve batıdan batarlar.
Tüm gök cisimlerinin yükseklik ve semti (azimuth) yani ufka indirilmiş kerterizi değiştiği halde, Kuzey Yarım Küre’de sadece Polaris’in yükseklik ve semti sabittir. Gemicilik jargonunda bu özelliği nedeniyle Polaris’e “Demir Kazık” adı verilmiştir. Göksel kürenin tam kuzey kutup noktasının 42’ içinde olması, Kuzey Yarım Küre’de seyreden denizcilerin işini binlerce yıldır kolaylaştırmıştır.
Polaris’in faydaları
Polaris’i gördüğümüz sürece hakiki kuzey yönünü biliriz. Ancak Polaris’in deklinasyonunun (göksel enlem) 42’lık farkı yıl içinde kerterizinin 002° ile 358° arasında oynamasına neden olur. Eğer 50° N enlemi güneyinde seyir yapıyorsak ve (W şeklindeki) Cassiopeia takımyıldızı Polaris’in doğusunda ise hakiki kerterizi 001°-002° arasında; eğer batısında ise 358°-359° arasında değişir. Cassiopeia’nın Ruchbah yıldızı ile Büyükayı’nın Alkor yıldızı 000°-180° hattını, yani ufka dik bir hattı, oluşturuyorsa o zaman Polaris tam kuzeyi gösterir. Bu hat 270°-090° kerterizinde yer alıyorsa, o zaman 2° hata ile kuzeyi (000°) gösterir.
Polaris’in bir başka yararı daha vardır. Kuzey Yarım Küre’de Polaris’in ufuk hattı üzerindeki yüksekliği, bazı düzeltmeler uygulandıktan sonra enlemimize eşittir. Güney Yarım Küre’ye yaklaştıkça Polaris gözlenemez ve onun yerine güneyin Polaris’i sayılacak Güney Haçı (Crux Takımyıldızı-Southern Cross) ile tanışırız. Bu takımyıldızın en parlak yıldızı olan Acrux (Alfa Crucis) ile güney yönünü tespit edebiliriz. Ancak Polaris’ten enlem tayin edilmesine benzer bir uygulama, burada tatbik edilemez. Zira Alfa Crucis, göksel kürenin, hayali güney kutup noktası üzerinde değildir. Yaz döneminde tüm amatör denizcilere bol yıldızlı seyirler dilerim. ☸
